از گود زورخانه ، تا بلندای شهادت

بسم الله الرحمن الرحیم

عرض تسلیت داریم به محضرامام علی بن موسی الرضا علیه السلام و حضرت بقیة الله اعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف و شما شیعیان و پیروان آن حضرت به مناسبت وفات بانوی دو عالم حضرت فاطمه معصومه علیها سلام

                      باستانیکاران زورخانه باباعلی امین شهر

مظلومه مدینه از حرم تو می گیرم اذن دخول جمکران

چی بیشتر از اینکه تویی عمه صاحب زمان

     به جان پاک تو ای دختر امام، سلام                      به هر زمان و مکان و به هر مقام،سلام    

 تویی که شاه خراسان بود برادر تو                     برآن مقام رفیع و بر این مقام،سلام 

تاریخچه زورخانه و ورزش باستانی در ایران 3                  

     

جای ایستادن ورزشکاران در گود
در گود هر یک از ورزشکاران به فراخور مقام خود در جایی می ایستند. کار کُشته‌ترین و کار آزموده‌ترین و سالمندترین آنها که پیش کسوت دیگران خواهد بود «میاندار» می شود و میان گود روبروی مرشد می ایستد.
ورزشکاری که پس از او از ورزشکاران دیگر سالمندتر و آزموده تر است پای (سر دم) می‌ایستد. اگر در میان ورزشکاران «سیّد» ی باشد و در ورزش باستانی پختگی چندان هم نداشته باشد پای (سر دم) می ایستد و اگر شایستگی میانداری داشت در میان گود می رود و میانداری می کند. در این صورت پیشینه‌ترین ورزشکار روبروی او (پای سر دم) یا پشت او می ایستد. ورزشکاری که از دیگران ناآزموده تر و ناپخته تر است و به او (تازه کار) می گویند، جایش در گود پشت سر میاندار است. دیگر ورزشکاران از بزرگ تا کوچک (از نظر آزمودگی) به ترتیب کنار گود دورادور میاندار می ایستند.
شنا رفتن
پیش از شنا رفتن، میاندار یکی از تخته شناها را که در غرفه ای روی هم ریخته شده است برمی‌دارد و به دنبال او ورزشکاران یکی پس از دیگری ، تخته ای را برمی دارند و درو گود می‌ایستند. سپس میاندار دور گود می‌گردد و به هر یک از ورزشکاران میانداری کردن را تعارف می کند.
آنگاه از همه رخصت می طلبد و تخته‌اش را در میان گود می گذارد و زانوان و پنجه پا در کف گود قرار می دهد و دو لبه تخته شنا را با دست می گیرد .
گاهی مرشد یا میاندار از ورزشکاری که آوزای خوش و گیرا دارد درخواست می کند که چند بیتی به مناسبت حال و مقام بخواند و پیش از اینکه او خواندن را آغاز کند «میاندار» یا «مرشد» می گوید: (مزد دهنش به محمد صلوات) و همه صلوات می فرستند و با صلوات فرستادن ورزشکاران، آوازه خوان کمی خستگی در می کند و سرانجام آواز خود را چنین به پایان می رساند:
یا رب به حـّق ناد علیاً سینجلی یا رب به حـّق شاه نجف مرتضی علی
افتادگان وادی غم را بگیر دست یا مصطفی محمد و یا مرتضی علی 
و آنگاه همه صلوات می فرستند سپس میاندار دو پایش را پس می برد و از یکدیگر باز می گذارد و به مرشد نگاه می کند. ورزشکاران هم به پیروی از میاندار چنان می کنند مرشد زنگ را به صدا در می آورد و به ضرب می زند و با هر تک ضربه محکمی که می کوبد ورزشکاران سینه خود را به سوی تخته شنا خم و نزدیک می کنند .
گاهی در کشاکش شنا رفتن میاندار با صدایی که از خستگی بریده به گوش می رسد فریاد می زند (علی بابا) و با دست به مرشد اشاره می کند که آهنگ ضرب را تندتر کند تا آنها شیوه شنا رفتن را عوض کنند.
ورزشکاران چهار گونه شنا می روند:
شنای کرسی ـ شنای دست و پا مقابل ـ شنای دو شلاقه ـ شنای پیچ. 
شنای کرسی: در این شنا ورزشکاران پس از این که تخته شنا را بر کف گود گذاشتند دو سر آن را می گیرند و دو پا را در برابر آن تا آنجا که بتوانند چنان از هم باز می کنند که کف پاهایشان از کف گود بلند نشود و سپس شنا می روند. 
شنای دست و پا مقابل:
در این شنا، دو دست ورزشکار بر روی تخته به فاصله بیست سانتی متر از هم قرار دارد و پاهای او در امتداد تن کشیده و جفت است. 
شنای دو شلاقه:
شنای دو شلاقه همان شنای (دست و پا مقابل) است با این فرق که در آن دو بار پیاپی شنا می روند و پس از آن کمی درنگ و خستگی در می کنند و سپس دوباره دیگر پیاپی شنا می روند. این روش را تا پایان ورزش نگاه می دارند. 
شنای پیچ:
در این شنا مانند شناهای دیگر دست های ورزشکار بر روی تخته از یکدیگر باز است و او نخست در حرکت اول سر خود را زیر بغل چپ می برد و تنه خود را به سوی راست می چرخاند و در حرکت دوم ، سر خود را زیر بغل راست می برد و تنه را به سوی چپ می چرخاند و شنا را به همین روش ادامه می دهد. 
نرمش:
ورزشکاران پس از شنا رفتن بر می خیزند و بی آنکه تخته شنا را از کف گود بردارند برای در کردن خستگی نرم و آرام بدن خود را تکان میدهند و این حرکت را نرمش می نامند. مرشد هنگام نرمش کردن ورزشکاران آهنگی ملایم می گیرد و اشعار را با آهنگ مخصوص نرمش می خواند . روش نرمش هر میاندار با میاندار دیگر اندکی اختلاف دارد. 
میل گرفتن:
ورزشکاران هر کدام یک جفت میل از جایگاه ویژه میل‌ها که در بالای گود و نزدیک آن است بر می دارند و نخست میاندار به هر یک از ورزشکاران تعارف می کند که میانداری بپذیرند و اگر کسی نپذیرفت، همان میاندار میل‌ها بر شانه خود می گذارد و دیگران از او پیروی می کنند وبا ضرب مرشد میل گرفتن را آغاز می کنند . میل گرفتن سه گونه است: میل سنگین ـ میل چکشی یا (سرنوازی) ـ میل جفتی.
میل سنگین:
ورزشکاران با آهنگ ضرب و آواز مرشد آرام و سنگین یک بار میل دست راست را روی شانه و پشت و پهلو و سینه راست می چرخانند و میل دیگر را پیش سینه چپ رو به بالا نگاه می دارند، و بار دیگر میل دست چپ را روی شانه و پشت و پهلو و سینه چپ می چرخانند و میل دیگر را پیش سینه راست رو به بالا نگاه می دارند . این کار به این روش ادامه می یابد. 
میل چکشی یا سرنوازی: 
ورزشکاران با آهنگ ضرب مرشد که تند و با شتاب است میل را بروی شانه ها و پشت و پهلو و سینه به تندی می چرخانند. 
میل جفتی:
 نخست دو میل را در برابر هم روی سینه نگاه می دارند سپس پی در پی باهم به پس می برند و بازمی‌گردانند. ورزشکاران پس از میل گرفتن برای در کردن خستگی دسته میل‌ها را در دست می گیرند و ته آن را بر کف گود می گذارند و میل‌ها را تک تک پیش و پس می برند و می نشینند و بلند می شوند. این گونه نرمش و میل گرفتن را (خم گیری) می گویند. 
پا زدن:
میاندار در میان گود می ایستد و ورزشکاران پیرامون او گرد می آیند. نخست پای آرامی می زنند که به آن پای (نرم) می گویند و آن چنین است که ورزشکار پنجه یک پا را اندکی از زمین بلند می کند و بر روی پنجه پای دیگر، خود را تکان می دهد و به آرامی پیش و پس می رود. 
ورزشکاران در زورخانه چهار جور پا می زنند:
1ـ پای اول (پای چپ و راست)
 2ـ پای جنگلی 3
ـ پای تبریزی اول و دوم و پای شوم 4ـ پای آخر. 
1ـ پای اول:
ورزشکاری روی پنجه پا می ایستد و پای‌ها را پی در پی به چپ و راست می گذارد. بدین گونه که یک بار پای راست را در کناره بیرونی پای چپ می گذارد و در پی آن پای چپ را در کناره بیرونی پای راست می گذارد و این کار را تند و پی در پی ادامه می دهد و در همین حال تن خود را نرم و آرام می جنباند. 2ـ پای جنگلی:
 ورزشکار روی پنجه های پا می ایستد و با آواز و صدای ضرب مرشد یک بار سنگینی بدن خود را روی پنجه پای چپ می اندازد و پای راست را به پیش پرتاب می کند و بار دیگر روی پنجه پای راست می ایستد و پای چپ را به پیش پرتاب می کند. این کار تند و پی در پی انجام می گیرد گاهی ورزشکار، میان پای جنگلی زدن (رخصت) می‌طلبد و میان گود می آید و می چرخد. در این هنگام ورزشکاران دیگر در کنار گود می ایستد و او را نگاه می کنند. 
3ـ پای تبریزی .
الف ـ پای اول:
 ورزشکار همآهنگ با ضرب مرشد ، هر بار بر یکی از دو پای خود تکیه و پای دیگر را به پیش پرتاب می کند. در اینحرکات دست‌ها نیز می‌جنبد. 
ب ـ پای دوم:
پس از پای اول ، میاندار از میان گود با دست به مرشد اشاره می کند و مرشد بی درنگ آهنگ ضرب را تند می کند و میاندار به شرح زیر (دو پا) می زند، یکبار پای راست و بار دیگر پای چپ را به پیش پرتاب می کند و آنگاه پای‌ها را یکی یکی کمی از زمین برمی‌دارد و می گذارد و در این حال تمام بدن خود را نیز به نرمی تکان می دهد.

و چشم دلمان را به روشنی آب و آینه بگرداند

و ماهی خیالمان را در کاسه های اندیشه بچرخاند

و دست هایمان را آنی

از دامن معرفت آموختگان عشق و عرفان کوتاه نگرداند

بدان امید که

              هر روزمان نوروزی دیگر باشد.

                                        سال نو مبارک

 اگر دانستمی کویت به سر می آمدم سویت

       خوشا گر بودمی آگه ز راه و رسم منزل ها

  اللهم عجل فی فرج مولانا، ربیعنا، حبیبنا، غریبنا، صاحبنا،
       قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم

به نام یزدان دادار کردگار

 و به مردی و جوانمردی

 و به رادی و راستی

 و دم حق راستگویان

 و به حق نمک آزادان

 و با اجازت مرشدان و پهلوانان

  آیین زورخانه ای را به هر آیینی که نسبت دهیم : خواه آیین مهرپرستی ، آیین عیاری    آیین عرفانی  همگی یک افق مشترک دارند.

   آیین جوانمردی  را تنها در رستم نامه ها و گرشاسب نامه ها و فتوت نامه ها نباید خواند .چراکه جوانمردی  تنها سخن نیست ، جوانمردی در تنگنای کلام نمی گنجد. جوانمردی  کنش و عشق و منش است.

 جوانمردی را می بایست  در  انسان امروز نیز یافت و بارورتر کرد. انسان امروز در دوره ای از تاریخ بشریت زندگی می کندکه سخت نیازمند  جوانمردی است .

 بنا به گفته ی هانری کُربن "آیین جوانمردی جمله تکالیفی است که فرد بنا بر محبت و به فرمان عشق اجرای آن را به عهده گرفته است.

 واژه ی جوانمرد از نظر ساختار دستوری از دو کلمه ی جوان( =صفت) و مرد(= اسم ) تشکیل شده است. مقصود از جوان در مفهوم ظاهری کلمه همان دوره ی جوانی است که شکوفایی صورت و جسم است اما در معنای مجازی در مفهوم سالک رونده است که اوج شکوفایی سیرت و جان است.این صفت و موصوف هنگامی که مقلوب می شوندیعنی مرد جوان تبدیل به جوان مرد می شود چنان بار سترگ معنایی می گیرد که بی درنگ ذهن از خامی به پختگی و کمال می رسد.

 گروهی از ایرانشناسان بر این عقیده اند که" هفتخوان های رستم و اسفندیار در شاهنامه ی فردوسی "بازتاب آیینی است برای گذر از مرحله ی نوجوانی و رسیدن  به مردانگی و جوانمردی . هفت خوان ، هفت منزل و گذرگاه راه عشق  است . مثل هفت مرتبه ی آیین مهری و در امتداد زمان هفت مرحله ی سیر و سلوک عارفان "و یا مراتب چند گانه ای که در زورخانه ها وجود دارد ، مانند کهنه سوار، مرشد، پیش کسوت، صاحب زنگ، صاحب تاج، نوچه و جز آن .

جایگاه ورزش زورخانه‏ای در کرمان

 گفتگوی اختصاصی با آقای محسن مساحی ریاست محترم هیأت ورزش‌های پهلوانی و زورخانه‌ای استان کرمان
محسن مساحی که 33 سال است به ورزش زورخانه‌ای مشغول است و ریاست هیات ورزش‌های پهلوانی و زورخانه‌ای کرمان را عهده‌دار است می گوید:"متاسفانه یک نظر غلط ولی رایج در بین عموم مردم است که ورزش زورخانه ای علمی نیست اما ورزشی که سابقه‌ی هزاران ساله دارد و هنوز از بین نرفته چطور ممکن است با علوم مرتبط با بدن انسان ارتباط نداشته باشد. مثلا در ابتدای این ورزش گرم کردن را داریم و بعد از آن در حین ورزش به تدریج عملیات سنگین‌تر و پیچیده‌تر می‌شود و درآخر حرکاتی موسوم به «پای آخر» برای سرد کردن بدن به کار می‌رود. وی تصریح می‏کند:" متاسفانه تا الان کارشناسان ورزشی و پزشکان در مورد این ورزش تحقیق گسترده ای انجام نداده‌اند و ما قصد داریم با حضور اساتید دانشگاه و کارشناسان ورزش باستانی این اقدام را انجام دهیم."
او در ادامه عنوان می کند:" در مورد همه‌ی کسانی که به این ورزش روی می‌آورند اولین نکته‌ای که می‌آموزند درس‌هایی از اخلاق، جوانمردی، تواضع، نوع دوستی و امثال چنین رفتارهایی است که همیشه ملت ما را در بین جهانیان سرفراز کرده است. مثلا شاهنامه‌ی فردوسی را که مطالعه می‌کنیم می‌بینیم که ایرانیان در طول تاریخ مردمی بودند که به وطن خود بسیار علاقه داشتند به دین و آیین خود عشق می‌ورزیدند و پهلوانی جسم و روح را توامان در نظر داشتند. بعد از پذیرش شیعه توسط ایرانیان نیز، آنها کمال پهلوانی و جوانمردی جسم و روح را در مولا علی(ع) می‌یافتند، به همین جهت شایسته‌ است که این ورزش که متعلق به خود ما نیز می‌باشد حفظ شده و گسترش یابد."
آقای محسن مساحی تصریح می‏کند:"از همان ابتدا که ورزشکار وارد زورخانه می‌شوند ناچار است که هنگام ورود سرخم کند که به نوعی هرقدر هم پهلوان باشد در برابر همه حاضران خضوع نشان می دهد که این خود یک درس اخلاق است و در گود رفتن هم خودش درس افتادگی ورزشکاران نسبت به دیگران را نشان می‌دهد."
وی در مورد امکان جهانی شدن این ورزش نیز می‏گوید:" این امکان وجود دارد و هم‌اکنون نیز در 17 کشور آسیایی این ورزش انجام می‌شود که تعدادی از اساتید برجسته‌ از ایران به آن‌جا رفته و ورزش باستانی را آموزش داده‌اند و مسابقات آسیایی نیز انجام می‌شود که ایران دو بار میزبان بوده است.
وی در مورد مراحلی که ورزشکاران باستانی کار طی می کنند می‏گوید:"به ترتیب از هنگام ورود ورزشکار تا طی مراحل بالا این مراحل عبارتند از نوخاسته، خاسته، برخاسته، ساخته، خوش ساخته، دلیر، رادمرد، جوانمرد، پیش‌کسوت و کهن کسوت که این القاب با توجه به سابقه‌ و حضورشان در زورخانه به آنها داده می‌شود."
او با اشاره به جایگاه ورزش زورخانه‌ای استان کرمان در سطح کشور اظهار می دارد:" استان کرمان به عنوان بهترین استان از طرف فدراسیون پهلوانی و زورخانه‌ای کشور از نظر فعالیت ورزشی در سال 86 به سازمان تربیت‌بدنی معرفی شد."
آقای مساحی در پایان می‏گوید:"از مسوولان دولتی و شرکت‌های بازرگانی و صنعتی این استان انتظار می‏رود که به عنوان یک عمل پسندیده و مردمی حامی این ورزش باشند تا وضعیت مناسب این ورزش در استان کرمان همچنان حفظ شود."

ورزش باستانی نماد پیوند ورزش و اخلاق  

ورزش و اخلاق از دیرباز در فرهنگ ایرانی با هم در پیوند بوده و ورزش زورخانه‌ای برجسته‌ترین نمود این خصیصه‌ی نیکو در نزد ایرانیان است. قدرمسلم این است که ایرانیان از دوران باستان تا بعد از اسلام همیشه مکان‌ها و محل‌هایی برای انجام عملیات ورزش‌های پهلوانی خودداشته اند.

ایرانیان باستان فرزندان خود را قبل از هر کاری به راستی و درستی و آن‌گاه به تیراندازی و اسب‌سواری و شنا تعلیم و تربیت می‌ کردند و همچنین ایرانیان همواره «پهلوانی» را مترادف با ورزش ویژه‌اش «کشتی» می‌دانند. به نوشته کتاب "پهلوانان" قدیمی‌ترین ورزش ایرانیان ورزش زورخانه‌ای است. اصل ورزش زورخانه‌ای بر جوانمردی است و زورخانه به ورزشکاران افتادگی، پاکی، امانت‌داری، احترام به بزرگان و ریش‌سفیدان و پیش‌کسوتان می‌آموزد. این شیوه‌ مرامی است که ریشه‌ی تاریخی در ایرانیان باستان دارد. تاریخ معلوم زورخانه با شکل و وضع کنونی آن از قرن هفتم است که برای آمادگی جسمانی و روحی برای جنگ‌ها این ورزش را انجام می دادند و شکل جنگاوری در ابزار و وسایل آن دیده می‌شود. مثلا سپر جنگ‌ جای خود را به سنگ‌ زورخانه، گرز جای خود را به میل، کمان جای خود را به کباده و کشتی پهلوانی کنونی به‌عنوان بارزترین فن ورزش عهده‌دار آماده ساختن جسم و جان سربازان ایران در دوره ‌ی باستان است و طبل وسیله‌ای برای تهییج سربازان در هنگام جنگ بود. دعای ایرانیان باستان نیز موید این نظر است. (خدایا ما را نیرویی ده که پیروزی ‌دهد اسب تیز پای و قوی عطا فرما که خوشبختی آورد). ورزش زورخانه‌ای خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران برمی‌انگیزد و این فضایل نیکو در قالب اشعار و داستان‌هایی به صورت آهنگین به همراهی ضرب زورخانه که مهم‌ترین ساز این نوع ورزش است توسط مرشد خوانده می‌شود.

ورزشکار هماهنگ با ضرب مرشد به ورزش پرداخته و حرکات زیبای گروهی یا فردی به نمایش می‌گذارد. به زورخانه در ابتدا پاتوق، سپس لنگرگاه و بعد زورخانه گفته شد. زورخانه رسم و آداب خاص خود را دارد. در ابتدای ورود به زورخانه در قدیم به دلیل کوتاه بودن ورودی آن ورزشکاران به اجبار خم می‌شوند که این نشانه‌ی تواضع و فروتنی ورزشکار است. ورزش باید بعد از نماز صبح شروع شده و تا چاشتگاه به پایان برسد. تا سی‌سال گذشته ورزشکاران صبح خیلی زود وارد زورخانه می‌شدند و حتی عده‌ای نماز صبح خود را همان جا می‌خواندند. اما بعدها ورزش شبانه هم رایج شد. خصوصا شب‌های ماه مبارک رمضان که یکی دو ساعتی بعد از افطار به زورخانه می‌رفتند. زورخانه از چند جایگاه تشکیل می‌شود که سردم بالاترین جایگاه زورخانه است و احتمالا 1 تا 5/1 متر تا گود فاصله دارد که جایگاه مرشد یا همان ضرب‌زن و خواننده است که به غیر از مرشد کسی حق ندارد روی سردم بنشیند. مرشد زورخانه حامل مهم‌ترین نقش در ورزش باستانی است. یک مرشد خوب باید نوازنده‌ای چیره‌دست خواننده‌ای خوب و کاملا آشنا و مسلط به آداب و رسوم زورخانه باشد. جایگاه ورزش کردن در زورخانه گود نام دارد که پایین‌ترین قسمت زورخانه است که معمولا به 3 شکل هشت‌گوش به نیت امام هشتم علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع) ، شش گوش به نیت شش گوش مرقد امام حسین (ع) ساخته می‌شد اما  رایج‌ترین شکل آن دایره است که حلقه‌ی دوستی و پیوند وفاداری است. پایین بودن آن مرتبط می‌شود به افتادگی ورزشکاران از حضار و مرشد. بر ورزشکاران واجب است که وقتی وارد یا خارج از گود می‌شوند کف‌گود را ( به رسم زمین ادب بوسیدن) ببوسند. به این طرز که دست راست خود را به کف گود گذاشته‌ و بعد به لب خود می‌زنند. که در بعضی نوشته‌ها این عمل اشاره به قدم بوسی پوریای ولی و به دلیل پیشوایی‌اش بوده که جای قدمش را می‌بوسند حتی تخته‌ی شنا، میل و کباده‌ی زورخانه را هم که با خاک زورخانه تماس داشته، هنگام برداشتن و گذاشتن می‌بوسند. امروزه خیلی از ورزشکاران رشته‌‌های دیگر هم هنگام ورود و خروج به میدان ورزش این عمل بوسیدن را انجام می‌دهند.

ورزشکاران در گود به ترتیب سوابق می‌ایستند و وارد شدن به گود با کفش ممنوع است چون مکان گود مقدس حساب می‌شود. چیدن وسایل ورزش درگود باید به ترتیب بوده. حضور ورزشکاران از بزرگ‌ترها و پیشکسوتان شروع می‌شود. هر قسمت از گود زورخانه برای خود مقامی دارد. وسط گود جای میان‌دار است که رو به مرشد می‌ایستد و با هماهنگی او با سایر ورزشکاران اجرای مراسم را رهبری می‌کند. میاندار گود معمولا پیشکسوت‌ترین فرد زورخانه است که نسبت به دیگر ورزشکاران از سابقه و تجربه‌ی بیشتری برخوردار است. میاندار قبل از شروع به ورزش از بزرگتران و حضار اجازه و رخصت می‌گیرد که مرشد هم درجوابش می‌گوید: "فرصت". میاندار میانه گود زورخانه می‌ایستد و دیگر ورزشکاران با نگاه کردن به حرکات او هماهنگ با ضرب مرشد حرکات ورزشی را انجام می‌دهند. قبل از پایان مراسم کسی بخواهد گود را ترک کند. باید از میان‌دار کسب اجازه کند. ختم و پایان ورزش توسط میان‌دار و با اجازه‌ی بزرگتران و حضار اعلام می‌شود. ضرب زورخانه‌ای از نظر شکل شبیه تنبک بزرگ موسیقی سنتی با صدای بم‌تر و قوی‌تر است. بدن ضرب زورخانه از گل پخته و پوست آن هم مانند سایر ضرب‌ها از پوست آهو و مانند آن تهیه می شود. اشعار در موسیقی زورخانه‌ای بیشتر حماسی است اما بر حسب موضوع ازاشعاری در فضایل و رثای اولیاء و انبیاء دین و هم‌چنین اشعاری با موضوع‌های اخلاقی از دیوان شعرایی هم‌چون مولوی، سعدی، حافظ و شعرای معاصر نیز در این موسیقی استفاده می‌شود.

مهم این است که در زورخانه به غیر از ورزش سنت‌ها و آیین‌های پسندیده‌ای مرسوم است مثلا: احترام به بزرگان و پیشکسوتان کمک به نیازمندان و سفره‌داری...